In de Russische politiek en media wordt er herhaaldelijk op gewezen dat Westerse mogendheden hun belofte hebben gebroken om de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) na de val van het IJzeren Gordijn niet uit te breiden naar het Oosten. Zowel president Vladimir Poetin als premier Dmitri Medvedev hebben zich in die zin uitgelaten.

De kwestie is belangrijk, want als er echt zo’n belofte is geweest, en hij is door de leiders van de NAVO-lidstaten gebroken, dan is Rusland bekocht.

Amerikaanse beleidsmakers ontkennen dat er zo’n belofte is geweest. Zo ontkent zowel de Amerikaanse minister van Buitenlandse zaken (1989-1992) van dat moment James Baker, als zijn West-Duitse ambtgenoot Hans Dietrich Genscher (1982-1992), als de minister van Buitenlandse zaken van de Sovjet-Unie van dat moment Eduard Shevardnadze (1985-1990) dat er ooit een dergelijke belofte is gedaan.

De Amerikaanse ambassadeur in Moskou (1987-1991), Jack Matlock, stelt echter dat er een “duidelijke toezegging” (“clear commitment”) was dat NAVO zich niet oostwaarts zou uitbreiden.

De man die het allemaal het beste kan weten, de toenmalige president van de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov, wordt door het Amerikaanse Brookings Institute geciteerd, als zou hij beweren dat zo een toezegging nooit is gedaan. Op de Russische televisie heeft hij echter gezegd dat zo’n toezegging wel degelijk is gedaan.

Hoewel de sovjets bij de talrijke onderhandelingen in 1990 bijna alles op schrift hebben laten leggen, was er tot voor kort geen spoor te vinden van een schriftelijke belofte dat de NAVO niet zou oprukken naar de grens van het post-communistische Rusland.

Het Duitse weekblad Der Spiegel heeft echter in 2009 inzage gehad in voorheen geheime Duitse en Britse documenten, die de verklaring van Poetin, Medvedev en Matlock ondersteunen.

Op 10 februari 1990 vond er tussen 16:00 en 18:30 uur een gesprek plaats tussen Genscher en Shevardnadze. Volgens de Duitse notulen van dat gesprek, zei Genscher:
“Wij zijn ons ervan bewust dat lidmaatschap van de NAVO van een herenigd Duitsland complexe vragen kan oproepen. Voor ons is één ding zeker: de NAVO zal zich niet naar het Oosten uitbreiden.”

Duidelijker kan niet.

Der Spiegel kwam op basis van dit en andere documenten dan ook tot de conclusie “dat er geen twijfel was dat het Westen alles gedaan heeft wat het kon om de sovjets de indruk te geven dat er geen sprake was van NAVO-lidmaatschap voor landen als Polen, Hongarije en Tsjecho-Slowakije”.

Kijkt u op de kaart van Europa, dan ziet u dat er zonder NAVO-lidmaatschap van die laatste drie landen ook geen sprake had kunnen zijn van een lidmaatschap van de Baltische Staten, want die liggen achter Polen, en eigenlijk ook niet van lidmaatschap van Roemenië en Bulgarije, want die liggen achter Hongarije.

Terug naar de geopolitieke werkelijkheid van 2015. Dan zien we dat de NAVO zich 25 jaar later heeft uitgebreid tot aan de grens van Rusland.

Tijdens de Koude Oorlog, dus tot 1989, was het NAVO-lidmaatschap defensief van aard, namelijk om een aanval van de Sovjet-Unie af te slaan, dan wel te ontmoedigen. Maar na de val van Berlijnse Muur en van de communistische regimes in 1989 en 1990, was de onmiddellijke dreiging verdwenen. Zeker nadat de Communistische Partij van de Sovjet-Unie in november 1991 werd verboden en de Sovjet-Unie in 1992 werd opgeheven. Armenië, Azerbajdzjan, Estland, Georgië, Kazachstan, Kirgizstan, Letland, Litouwen, Moldavië, Tadzjikistan, Turkmenistan en Oezbekistan scheidden zich af, terwijl Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne zich onafhankelijk verklaarden en aaneensloten in het veel kleinere Gemenebest van Onafhankelijke Staten. Daar kwamen later wat lidstaten bij, maar het is in feite weinig meer dan een handelszone gebleven.

Is de toetreding van Oost-Duitsland tot de NAVO in 1990 nog te begrijpen als logisch gevolg van de Duitse hereniging, anders is dat bij die van de overige landen. Polen, Tsjechië en Hongarije werden in 1999 lid, toen er geen enkele dreiging uit het Oosten was. De Baltische Staten, Slowakije, Slovenië, Roemenië en Bulgarije sloten zich aan in 2004 en Kroatië en Albanië tenslotte in 2009. Daar zijn geen defensieve redenen voor te bedenken.

Hoewel het vanuit het perspectief van landen als Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije om historische redenen begrijpelijk is dat zij preventief bescherming zochten, wil dat niet zeggen dat NAVO hen dan ook in een militaire alliantie moet opnemen. De NAVO-landen, met name de Verenigde Staten, hebben immers andere belangen dan de Centraal-Europese staten. En zij hebben een verantwoordelijkheid om nationalistische en communistische krachten in Rusland niet nodeloos in de kaart te spelen.

Het was veel verstandiger geweest als de voormalige satellietstaten onafhankelijk waren gebleven en zich zelfstandig herbewapend hadden. Bij een eventuele terugkerende Russische dreiging zouden ze zich altijd nog later aaneen hebben kunnen sluiten.

Het oprukken van de NAVO tot aan de Russische grenzen heeft hen slechts schijnzekerheid gegeven, want door de absurde bezuinigingen op defensie door de Europese regeringen de afgelopen decennia en het gapende gat in de antitank-capaciteit in het bijzonder, is NAVO niet in staat om een Russische aanval op Europa af te slaan.

Dat is buitengewoon dom en buitengewoon gevaarlijk: je ontwapent jezelf en breid je uit richting je voormalige tegenstander. Daardoor provoceer je de tegenstander, terwijl je jezelf steeds kwetsbaarder maakt.

Wat er had moeten gebeuren, is het tegendeel: de NAVO had zich in de jaren ’90 gefaseerd moeten opheffen, althans in elk geval niet moeten uitbreiden. De Europese landen hadden zelfstandig moeten blijven investeren in defensieve bewapening.

Nu is er niet alleen een belangrijke belofte aan Rusland geschonden, maar heeft Rusland de indruk dat het wordt omsingeld.

De oostelijke grens van de NAVO begint nu in Estland en loopt via Letland, Litouwen, Slowakije van noord naar zuid tot Hongarije. Daar buigt hij oostwaarts af naar Roemenië en zwenkt zuidwaarts naar het Bulgarije. Van Bulgarije loopt de lijn van het bondgenootschap verder oostwaarts via Turkije.

Bekijkt men dat kaartje, dan begrijpt men waarom het er vanuit het perspectief van Moskou uitziet, alsof Rusland in het westen omsingeld wordt.